Duurzaamheid

Migratie in Sicilië: tussen nood en hoop
Palermo, Sicilië – Aan de zuidgrens van Europa speelt zich dagelijks een menselijke tragedie en triomf tegelijk af. Sicilië, met hoofdstad Palermo, is een knooppunt geworden van migratie: een plek waar vluchtelingen en migranten voet aan wal zetten in de hoop op een nieuw leven, maar ook waar ze stuiten op immense obstakels. In dit artikel belichten we de realiteit van migratie op Sicilië vanuit verschillende invalshoeken: van de onmisbare rol van hulporganisaties en de unieke positie van vrouwelijke en LGBTQIA+ migranten, tot de bureaucratische hindernissen, economische uitbuiting, schrijnende leefomstandigheden en de invloed van het Europese politieke klimaat. Het beeld dat naar voren komt is complex en menselijk – een verhaal van solidariteit en veerkracht, maar ook van discriminatie en beleid dat vaak tekortschiet. In de havensteden van Sicilië zijn het vaak niet de overheden, maar NGO’s en burgerinitiatieven die als eerste de helpende hand bieden aan nieuw aangekomen migranten. Organisaties als Centro Astalli in Palermo fungeren als opvang- en opleidingscentra en vullen de gaten die de overheid laat vallen​
FREIHEIT.ORG
​
FREIHEIT.ORG
. Zij voorzien niet alleen in eerste levensbehoeften als eten en onderdak, maar helpen migranten ook met taallessen, beroepsopleiding en juridische bijstand om hun weg te vinden in de Italiaanse samenleving. Zo getuigt de Gambiaanse vluchteling Ameth Kah hoe de kookworkshop van Centro Astalli hem in staat stelde samen met anderen een cateringbedrijf op te zetten, een voorbeeld van hoe maatschappelijk initiatief sociale inclusie bevordert​
FREIHEIT.ORG
.Toch staan deze organisaties onder grote druk. Hun financiering is vaak projectmatig en onzeker, waardoor continuïteit een uitdaging is. Bovendien zien NGO’s zich steeds vaker geconfronteerd met politieke tegenwind. De laatste jaren heeft de Italiaanse overheid strenge maatregelen genomen om migratie te beperken, wat zich ook richt tegen de hulpverleners. In 2023 werd een wet ingevoerd die reddingsschepen van NGO’s verplicht na één reddingsoperatie direct naar een aangewezen haven te varen, wat het doen van meerdere reddingen bemoeilijkt​
HRW.ORG
. Schepen die zich hier niet aan hielden, zijn meermaals vastgezet en bestraft​
HRW.ORG
. Ook werd de strategie veranderd om geredde migranten niet langer in Sicilië aan land te laten, maar in havens in Noord- en Midden-Italië, waardoor reddingsorganisaties extra vaartijd verliezen. Deze “oorlog” tegen NGO’s – inclusief restricties op monitoring vanuit de lucht en zelfs strafzaken tegen hulpverleners – ondermijnt hun capaciteit om levens te redden en steun te bieden​
RM.COE.INT
​
HRW.ORG
. Ondanks deze uitdagingen blijven veel hulporganisaties en vrijwilligers vastberaden. Ze fungeren als moreel kompas en vangnet in Sicilië, waar de publieke voorzieningen tekortschieten. Hun aanwezigheid en acties dragen bij aan de integratie van migranten in lokale gemeenschappen, van het organiseren van culturele uitwisselingen tot het bieden van psychosociale hulp.
De feminisering van migratie: vrouwen aan het front
Opvallend in de migratiestromen richting Sicilië is de rol van vrouwen. In tegenstelling tot oude aannames dat vooral mannen migreren, zijn vrouwen steeds vaker degene die de eerste stap zetten. Dit fenomeen staat bekend als de feminisering van migratie. Wereldwijd bestaat bijna de helft van alle migranten uit vrouwen​
CARITAS.ORG
, en zij migreren vaak autonoom als kostwinner voor het gezin, niet louter als afhankelijke partner. Ook in de Italiaanse context zien we vrouwelijke migranten die op zichzelf staan. Zo zijn er talloze vrouwen uit West-Afrika, Oost-Europa en Azië die naar Italië komen om te werken als verzorger, landarbeider of in de dienstensector, gedreven door de hoop hun familie thuis te ondersteunen.Maar eenmaal in Sicilië krijgen deze vrouwen te maken met een dubbele last. Naast de gebruikelijke moeilijkheden van een nieuw land – de taalbarrière, geen sociaal vangnet, onzekerheid over status – ondervinden zij ook gendergerelateerde obstakels. Vrouwelijke migranten lopen een verhoogd risico op uitbuiting en geweld, zowel tijdens de reis als na aankomst. Veel vrouwen vertellen over de dreiging van mensenhandel, seksuele intimidatie en gedwongen prostitutie. In opvangcentra zijn de omstandigheden vaak niet afgestemd op hun behoeften: een overvol aanmeldcentrum zoals Lampedusa biedt weinig privacy en aparte voorzieningen, waardoor vrouwen zich onveilig kunnen voelen. Een rapport in 2024 merkte op dat basisbenodigdheden als menstruatieproducten niet standaard beschikbaar waren in de noodopvang, en dat sommige vrouwen snel uit de opvang verdwijnen zonder spoor achter te laten. Dit laatste is alarmerend, omdat het vaak wijst op vrouwen die in handen van mensenhandelaren vallen of uit wanhoop het formele systeem verlaten.
LGBTQIA+ migranten: dubbele discriminatie
Naast vrouwen vormen ook LGBTQIA+ migranten een groep met specifieke uitdagingen. Voor hen begint de vlucht vaak juist vanwege hun genderidentiteit of seksuele geaardheid: ze ontvluchten landen waar ze strafbaar zijn of vervolgd worden omdat ze homoseksueel, transgender of queer zijn. Nigeria bijvoorbeeld kent draconische anti-homowetten, en verhalen als die van Ella Anthony en Doris Ezuruike – een lesbisch koppel dat na bedreigingen en geweld uit Nigeria vluchtte – laten zien hoe levensgevaarlijk het kan zijn om LGBTQIA+ te zijn in delen van Afrika​
COLUMBIAN.COM
​
COLUMBIAN.COM
. Deze twee vrouwen wisten per boot Sicilië te bereiken en kregen asiel op grond van gegronde vrees voor vervolging, een erkenning dat “rainbow refugees” bescherming verdienen​
COLUMBIAN.COM
​
COLUMBIAN.COM
.Toch is de Italiaanse asielprocedure voor LGBTQIA+ vluchtelingen allesbehalve eenvoudig. Bewijzen van vervolging op basis van seksuele geaardheid zijn moeilijk te leveren en asielinstanties beoordelen zulke zaken niet altijd met de nodige sensibiliteit. Zij die wel een verblijfsvergunning krijgen, hebben vervolgens te maken met integratie in een samenleving waarin acceptatie wisselt. Hoewel steden als Palermo relatief open staan tegenover diversiteit, voelen veel LHBTQIA+ migranten zich genoodzaakt hun identiteit verborgen te houden uit angst voor discriminatie in opvangcentra of op de werkvloer. Er zijn meldingen dat homo- en transseksuele asielzoekers zich onveilig voelden in gedeelde opvang wegens homofoob gedrag van andere bewoners. Initiatieven van het middenveld proberen hieraan tegemoet te komen: zo heeft ArciGay in Palermo een speciaal spreekuur en steunpunt voor LHBTQIA+ asielzoekers opgezet, genaamd La Migration, waar ze psychosociale en juridische hulp bieden​
HELP.UNHCR.ORG
. Dergelijke projecten proberen een veilige haven te creëren binnen een vaak vijandige omgeving. Ondanks deze steun blijft het een gevecht tegen dubbele discriminatie: als vreemdeling én als LHBTQIA+-persoon, waardoor deze migranten vaak in de marge van de samenleving belanden.
Juridische en bureaucratische obstakels
Eenmaal aangekomen in Europa stuiten migranten op een doolhof van wetten en procedures. In theorie biedt Italië bescherming aan wie vlucht voor oorlog of vervolging, maar de praktijk is weerbarstig. Asiel aanvragen is een traag proces: de Italiaanse autoriteiten kampten de afgelopen jaren met een enorme toestroom aan verzoeken, en in 2023 liepen de aanvragen op tot ruim 135.000. Er ontstaat een oplopende achterstand en wachttijden die kunnen oplopen tot maanden of jaren. Veel aanvragers wachten in die periode in opvangcentra of op straat, vaak zonder duidelijkheid over hun toekomst. De criteria voor toekenning zijn bovendien streng: in 2023 mondde slechts 12% van de behandelde asielaanvragen uit in de status van vluchteling en 15% in subsidiaire bescherming; bijna de helft werd afgewezen. Een andere 23% kreeg een tijdelijke speciale bescherming, een categorie die recent is ingeperkt door de overheid.Naast asiel zijn er nog andere juridische wegen, zoals humanitaire verblijfsvergunningen of werkvisa, maar ook die zijn onderhevig aan politiek getouwtrek. De zogeheten “Salvini-decreten” (2018) en het recente “Cutro-decreet” (2023) hebben bijvoorbeeld de mogelijkheden voor humanitaire verblijfsstatus beperkt en de detentie van migranten uitgebreid. Dit betekent dat velen die voorheen een tijdelijke bescherming konden krijgen – bijvoorbeeld om humanitaire redenen – nu tussen wal en schip vallen. Zonder papieren belanden ze in de illegaliteit, met alle gevolgen van dien voor hun rechten en welzijn.Zelfs voor erkende vluchtelingen en migranten met papieren houdt de bureaucratische strijd niet op. Het erkennen van buitenlandse diploma’s en kwalificaties is een ander struikelblok dat hun vooruitzichten beperkt. Hoogopgeleide nieuwkomers – dokters, ingenieurs, leraren – zien zich geconfronteerd met een moeizaam proces om hun opleiding hier geldig te laten verklaren. Dit proces is duur en complex: het aanvragen van diploma-erkenning kost honderden tot duizenden euro’s aan leges en vertaalkosten, en kan maanden in beslag nemen. Een onderzoek toonde aan dat migranten van buiten de EU in Italië tot de meest onderbenutte arbeidskrachten van Europa behoren, juist omdat hun kwalificaties niet erkend worden. Italië heeft een van de hoogste percentages “brain waste”: hoogopgeleide migranten werken er vaak ver onder hun niveau​
UNBIASTHENEWS.ORG
​
UNBIASTHENEWS.ORG
. Zo is het geen uitzondering dat een arts uit het buitenland hier als afwasser of tomatenplukker eindigt. Tijdens de COVID-19-pandemie kwam pijnlijk aan het licht hoe absurd dit is: pas toen Italiaanse ziekenhuizen schreeuwden om personeel, werd tijdelijk toegestaan dat buitenlandse artsen zonder Italiaanse erkenning aan de slag mochten​
UNBIASTHENEWS.ORG
. Buiten die noodsituatie om blijven velen echter stranden in het web van voorschriften, wat hun economische en sociale integratie ernstig remt.
Arbeidsmarkt en economische uitdagingen
Voor migranten op Sicilië is toegang tot fatsoenlijk werk allesbehalve gegarandeerd. Discriminatie bij het aannemen van personeel is wijdverbreid; een niet-Italiaanse naam of een huidskleur die afwijkt kan genoeg zijn om achteraan de rij te belanden voor een baan. Wie het wel tot de arbeidsmarkt schopt, vindt vaak slechts laagbetaald en onzeker werk. Veel migranten belanden in sectoren waar arbeid zwaar en rechten schaars zijn: de landbouw, bouw, huishouding, horeca of informele handel op straat.In de Siciliaanse land- en tuinbouw, ruggengraat van de lokale economie, zijn gevallen van uitbuiting schering en inslag. Vooral ongedocumenteerden en mensen zonder geldige papieren hebben weinig keus dan zwart werk te aanvaarden, vaak onder een uitbuitend systeem van tussenpersonen of caporali (knechtenbazen). Zo zijn in de provincie Ragusa – bekend om zijn kassen en boerderijen – honderden Oost-Europese vrouwen aan het werk gezet onder mensonwaardige omstandigheden. Rapportages hebben blootgelegd hoe deze vrouwen uit Roemenië worden gelokt met werk, om vervolgens op Siciliaanse boerderijen te belanden waar verkrachting, mishandeling en dwangarbeid deel van de “werkdag” uitmaken. Dit moderne slavenwerk vindt plaats in de schaduw van Europa en is jarenlang ongestraft gebleven, waarbij slachtoffers vaak te bang of te afhankelijk zijn om naar buiten te treden.Maar ook mannelijke migranten worden uitgebuit in de landbouw en visserij, voor hongerlonen en zonder contract. Een maatschappelijk werker in Palermo beschreef hoe voor de luxe olijfolie die wereldwijd in de schappen staat, de olijven geplukt zijn door vluchtelingen en migranten die in tentenkampen tussen de olijfgaarden leven​
VLUCHTELINGENWERK.NL
. In Campobello di Mazara in West-Sicilië, waar jaarlijks duizenden seizoenarbeiders olijven oogsten, slapen migranten in zelfgebouwde hutjes zonder water of elektriciteit. Zo’n kamp ging onlangs nog in vlammen op, wat de kwetsbaarheid van deze mensen onderstreept​
VLUCHTELINGENWERK.NL
. Vakbonden en NGO’s hebben kleren en hulp gebracht, maar wezen erop dat structurele oplossingen ontbreken zolang deze sloppenwijken gedoogd worden​
VLUCHTELINGENWERK.NL
.Ook buiten de landbouw is informele arbeid voor veel migranten realiteit. Zonder vast contract hebben ze geen toegang tot sociale zekerheid, ziektekostenverzekering of andere basisrechten die formele werknemers wel genieten. Veel werkgevers misbruiken deze onzekerheid: verhalen van lonen onder het minimum, extreem lange werkdagen en onveilige werkomstandigheden zijn talrijk. Migranten die geen asiel kregen en zijn ondergedoken, zijn al helemaal overgeleverd aan de onderkant van de economie, waar uitbuiting nog grover kan zijn. Tegelijk dragen migranten, zelfs in deze kwetsbare posities, bij aan de economie: in Italië zorgen immigranten voor bijna 9% van het BBP en betalen ze jaarlijks miljarden aan sociale premies​
UNBIASTHENEWS.ORG
​
UNBIASTHENEWS.ORG
. Die paradox – onmisbaar maar ondergewaardeerd – tekent hun dagelijkse strijd om waardigheid.
Leefsituatie en opvangcentra
De omstandigheden waarin migranten op Sicilië moeten leven, variëren van sober tot ronduit schrijnend. Na de riskante overtocht over de Middellandse Zee is het eerste station vaak een hotspot: een registratiecentrum zoals dat op Lampedusa. Dit kleine eilandje barst regelmatig uit zijn voegen. In september 2023 kwamen binnen enkele dagen duizenden mensen aan, wat ertoe leidde dat het opvangcentrum, bedoeld voor een paar honderd personen, meer dan 4.000 mensen herbergde. Overvolle slaapzalen, onvoldoende sanitaire voorzieningen en lange rijen voor maaltijden waren het gevolg​
HRW.ORG
. De Italiaanse regering riep zelfs een noodtoestand uit vanwege de toestroom, en riep de hulp in van de EU. Ursula von der Leyen, voorzitter van de Europese Commissie, bezocht Lampedusa om samen met de Italiaanse premier een noodplan met tien punten te presenteren, terwijl de lokale situatie al weken onevenredige druk legde op de bewoners en hulpdiensten.Na de eerste registratie worden asielzoekers overgeplaatst naar grotere opvangcentra op Sicilië of het vasteland. Sicilië huisvest van oudsher veel migranten in zogenaamde CAS (tijdelijke opvangcentra) en SAI-locaties (het Sistema di Accoglienza e Integrazione, gericht op tweede-fase opvang). Hoewel de SAI-centra kleinschaliger en gericht op integratie zijn, belanden velen eerst in grootschalige voorzieningen waar de leefomstandigheden te wensen overlaten. In het beruchte (inmiddels gesloten) opvangkamp Mineo bij Catania leefden op het hoogtepunt duizenden mensen in wat neerkwam op een menselijk magazijn, ver van stedelijke centra en met minimale begeleiding. Zulke grootschalige centra werden bekritiseerd om onveiligheid, gebrekkige gezondheidszorg en isolatie van de bewoners.Ook buiten de officiële circuits is huisvesting een probleem. Migranten die uit het systeem raken – bijvoorbeeld na een afwijzing of omdat ze de opvang onveilig vinden – komen vaak terecht in informele nederzettingen. In de steden van Sicilië, waaronder Palermo, leven groepjes dakloze migranten in kraakpanden, parken of aan de rand van achterstandswijken. In Palermo zijn er gevallen bekend van vluchtelingengezinnen die op straat moesten overnachten omdat vrouwen en kinderen geen toegang kregen tot overheidsopvang wegens capaciteitstekort​
VLUCHTELINGENWERK.NL
. Lokale liefdadigheidsorganisaties en kerken springen soms bij met noodonderdak, maar structureel is er een tekort aan betaalbare en veilige woonruimte voor nieuwkomers. Dit dwingt migranten tot wonen in overbevolkte appartementen of kamers tegen hoge huren, of tot het betrekken van tentenkampen en barakken zonder voorzieningen.De leefomstandigheden in dergelijke situaties raken direct aan de menselijke waardigheid. Mensen die gevaar en geweld ontvlucht zijn, vinden zichzelf terug in Europese straten zonder dak boven het hoofd, of in kampen waar ’s winters de kou binnenwaait en ’s zomers de hitte ondraaglijk is. Desondanks ontstaan er ook gemeenschappen en onderlinge solidariteit: migranten organiseren zich om samen te koken, richten geïmproviseerde schooltjes in voor kinderen in opvangcentra en steunen elkaar bij ziekte. Maar deze veerkracht ontslaat de autoriteiten niet van hun plicht. Mensenrechtenwaarnemers hebben herhaaldelijk gewezen op het gebrek aan menswaardige opvang als een doorlopend probleem. “Severely overcrowded” was de kwalificatie van Human Rights Watch voor Lampedusa in 2023​
HRW.ORG
, en dat geldt in mindere mate voor veel andere locaties. Zonder verbetering riskeren we dat Siciliës opvangplaatsen symbool komen te staan voor Europees onvermogen en onwil.
De bredere politieke context binnen Europa
De situatie op Sicilië staat niet op zichzelf; ze is onlosmakelijk verbonden met beslissingen in Rome, Brussel en andere Europese hoofdsteden. Migratie is de afgelopen jaren bovenaan de politieke agenda komen te staan, vaak in verhitte en polariserende termen. In Italië zelf heeft de opkomst van rechts-populistische en extreemrechtse partijen geleid tot een hardere toon en beleid ten aanzien van migranten. De huidige regering onder leiding van Giorgia Meloni voert een streng migratiebeleid: grenzen dicht, strenge asielprocedures en samenwerking met Noord-Afrikaanse landen om mensen tegen te houden nog voordat ze Europa bereiken. Zo sloot Italië in 2023 samen met de Europese Commissie een controversiële deal met Tunesië, bedoeld om de uitvaart van bootmigranten vanuit dat land te beperken​
HRW.ORG
. In ruil voor financiële steun aan Tunesië worden migranten daar tegengehouden – een strategie die critici aanmerken als het uitbesteden van grenscontroles aan regimes die het niet zo nauw nemen met mensenrechten. Tegelijkertijd werd een bestaand Memorandum van overeenstemming met Libië stilzwijgend verlengd​
HRW.ORG
, ondanks talloze rapporten over ernstige misbruiken in Libische detentiekampen waar onderschepte migranten worden opgesloten.Binnen Europa zelf blijft solidariteit met frontlijnstaten als Italië en Griekenland een punt van discussie. Hoewel landen als Duitsland en Frankrijk in absolute zin meer asielaanvragen behandelen, voelen grensstaten de druk van de ongecontroleerde aankomsten aan de buitengrenzen. Pogingen tot een geharmoniseerd EU-asielbeleid, inclusief een verdeelsleutel om asielzoekers te spreiden, stuiten op onenigheid. Oost-Europese lidstaten weigeren categorisch verplichte herverdeling, terwijl mediterrane landen zich verongelijkt voelen als de rest niet meer hulp biedt. Dit politieke getouwtrek heeft geleid tot een strengere bewaking van de buitengrenzen: denk aan versterkte patrouilles van Frontex op zee en gezamenlijke operaties om mensensmokkel te bestrijden. Helaas gaat die grensbewaking geregeld gepaard met schendingen van de rechten van migranten, zoals gewelddadige pushbacks op zee of op de Balkanroute.De retoriek van extreemrechtse politici draagt ook bij aan de sfeer waarin migranten zich in Europa moeten zien te redden. In Italië worden migranten door sommige machthebbers afgeschilderd als een bedreiging voor veiligheid en cultuur. Incidenten van racistische aanvallen en haatdragende uitlatingen in de media zaaien vrees, zowel onder migranten als onder de gastgemeenschappen. Dit heeft reële gevolgen: strengere wetten, minder geld voor integratieprogramma’s, en een samenleving die op scherp staat. Daartegenover staat een ander geluid vanuit het maatschappelijk middenveld en sommige lokale overheden – een oproep tot menselijkheid en gedeelde verantwoordelijkheid. Palermo heeft zich onder vorige bestuurders weleens uitgeroepen tot “welkomststad”, met initiatieven om migranten politiek en cultureel een stem te geven. Dergelijke lokale projecten tonen een ander mogelijk pad: één waarin migranten niet gezien worden als last, maar als nieuwe burgers in wording.
Conclusie
Migratie in Sicilië en Palermo is een verhaal met vele lagen. Het is het verhaal van mensen op de vlucht voor ondenkbaar leed die hier een kans hopen te krijgen, van moedige vrouwen die hun gezin vooruitgaan in een onbekend land, van LGBTQIA+ personen die ondanks gevaar hun waarheid volgen. Het is ook het verhaal van vrijwilligers die maaltijden uitdelen in overvolle havens, advocaten die procederen tegen onrechtvaardige detentie, en artsen die een kans zien in een getalenteerde vluchteling. Tegelijkertijd is het een relaas van tekortschietende systemen: papierwerk dat maanden duurt, opvang die onmenselijk overvol raakt, en werk dat geen uitweg biedt uit armoede.De realiteit op Sicilië toont zowel de beste als de slechtste kanten van de Europese aanpak van migratie. Tussen de bureaucratische regels en politieke statements door gaat het bovenal om menselijke levens. In de straten van Palermo, de velden van Ragusa en de havens van Lampedusa spelen zich de drama’s af die statistieken nooit volledig kunnen vangen. Daar ontmoeten we de mens achter de migrant: veerkrachtig, hoopvol en op zoek naar waardigheid. Hoe Europa en Italië de komende jaren omgaan met deze mensen, zal bepalen of Sicilië symbool wordt van solidariteit – of van een tragedie die voorkomen had kunnen worden.
Bronnen
【7】 Odilia Abreu, “Sicily: A Key Transit and Arrival Port on the Migration Map”, Friedrich Naumann Foundation, 25 april 2024​
FREIHEIT.ORG
​
FREIHEIT.ORG
.【13】 Raad van Europa, “Draft report of the ad hoc Sub-Committee to carry out a fact-finding visit to Sicily, Italy (AS/Mig/Inf (2024) 16)”, oktober 2024​
RM.COE.INT
.【19】 UNHCR Italië, “LGBTIQ+”, ondersteuningsinformatie voor asielzoekers, geraadpleegd februari 2025​
HELP.UNHCR.ORG
.【26】 AP/Columbian, “As countries tighten anti-gay laws, more LGBT migrants seek security in Europe”, 18 mei 2024​
COLUMBIAN.COM
​
COLUMBIAN.COM
.【33】 Caritas Internationalis, “The Feminisation of Migration”, achtergrondrapport (ca.2010)​
CARITAS.ORG
.【44】 Human Rights Watch, “World Report 2024: Italy”, januari 2024​
HRW.ORG
.【49】 Unbias the News, “Blocked at every turn: Why migrants in Italy face one of Europe’s worst brain waste gaps”, 2023​
UNBIASTHENEWS.ORG
​
UNBIASTHENEWS.ORG
.【62】 Richard Braude (Porco Rosso) in VluchtelingenWerk, “Het Italiaanse VluchtelingenWerk”, 8 november 2020​
VLUCHTELINGENWERK.NL
​
VLUCHTELINGENWERK.NL
.