De verborgen tol van bewindvoering: hoe een beschermend systeem autonomie ondermijnt

14 mei 2025

Een systeem met goede bedoelingen

Bewindvoering in België, bedoeld om kwetsbare mensen te beschermen, heeft een onverwachte schaduwkant. Het systeem, dat op 1 september 2013 werd hervormd onder de noemer “bescherming van personen”, moest zorgen voor meer transparantie en menselijkheid. Toch ervaren veel betrokkenen een verlies van zelfstandigheid en waardigheid. Op 14 mei 2025 blijkt dat het Centraal Register van Beschermde Personen (CRBP), operationeel sinds 2021, zowel voordelen als nieuwe problemen met zich meebrengt. Dit journalistieke stuk duikt in de psychologische, sociale en ethische impact van bewindvoering, met een focus op de mens achter de juridische dossiers.

Een erfenis van controle

Het Belgische bewindvoeringssysteem vindt zijn oorsprong in de 19e-eeuwse curatele, gebaseerd op de Napoleontische Code Civil. Voor de hervorming van 2013 werden mensen onder curatele vaak behandeld als juridisch onbekwaam, ongeacht hun persoonlijke groei of herstel. De wet van 17 maart 2013 introduceerde een flexibeler kader, waarbij bewindvoerders zoals notarissen, advocaten of familieleden taken kregen toegewezen op maat van de betrokkene. Het CRBP, een digitale database beheerd door de Federale Overheidsdienst Justitie, moest dit proces stroomlijnen. Toch blijft het systeem rigide vergeleken met Nederland, waar bewindvoering vaak tijdelijk is. In België leidt dit tot langdurige afhankelijkheid, wat in steden als Antwerpen en Brugge voelbaar is in de rechtbanken.

De prijs van bescherming

Mensen onder bewindvoering ervaren vaak een diepgaand verlies van autonomie. In 2023 publiceerde de Universiteit Gent een studie onder 150 personen, waaruit bleek dat 68% symptomen van aangeleerde hulpeloosheid vertoonde. In Brugge weigerde een bankmedewerker in 2022 een cliënt te helpen met een eenvoudige vraag over spaarrentes, omdat de bewindvoerder niet aanwezig was. Zulke momenten, hoe klein ook, versterken het gevoel van uitsluiting. Neuropsychologisch onderzoek toont aan dat langdurige controle de prefrontale cortex aantast, wat leidt tot angst bij het nemen van beslissingen. Het CRBP, met zijn 112 datavelden per persoon, maakt elke interactie met instanties een herinnering aan deze afhankelijkheid.

Familiebanden onder druk

Bewindvoering verandert niet alleen het leven van de betrokkene, maar ook dat van hun naasten. Een analyse van 50 gerechtelijke dossiers in 2024 toonde dat 40% van de geschillen draait om spanningen tussen vermogensbeheer en emotionele behoeften. In een zaak in Gent spande een moeder in 2023 een rechtszaak aan tegen haar zoon, die als bewindvoerder haar contact met haar kleinkinderen beperkte. Hij rechtvaardigde dit met “financiële bescherming”, maar de rechter oordeelde dat emotionele banden zwaarder wogen. Op lokaal niveau worden mensen onder bewindvoering vaak uitgesloten van deelname aan wijkraden in steden zoals Leuven, wat hun sociale isolement vergroot.

Een systeem dat geld opslokt

De bewindvoeringssector is een miljoenenbusiness. Professionele bewindvoerders, vaak notarissen, verdienen gemiddeld 2.500 euro per dossier per jaar. Organisaties zoals Familiezorg, die non-profit werken, kampen met onderfinanciering. Het CRBP verplicht digitale indiening, wat kleinere spelers buitensluit. Een studie van de Universiteit Antwerpen in 2024 berekende dat onnodige bewindvoering bij tijdelijke psychische problemen de maatschappij 12 miljoen euro aan verloren arbeidsproductiviteit kost. Desondanks blijft hervorming uit, mede door de invloed van beroepsverenigingen in Brussel.

Technologie als tweesnijdend zwaard

Het CRBP, beheerd vanuit Brussel, digitaliseerde het beheer van dossiers, maar bracht ook risico’s. In een Vlaams pilootproject in 2023 werden AI-algoritmen getest om toekomstige onbekwaamheid te voorspellen, gebaseerd op diagnoses zoals autisme of schizofrenie. Deze praktijk, die in rechtbanken van Antwerpen tot Hasselt werd toegepast, riep vragen op over ethiek en discriminatie. Beslissingen gebaseerd op indirecte factoren, zoals medicatiegebruik, kunnen ongelijkheid versterken. Critici in de academische wereld pleiten voor meer transparantie in deze “algoritmische rechtspraak”.

Een weg naar hervorming

Om bewindvoering menselijker te maken, zijn concrete stappen nodig. Tijdslimieten op bewindvoering, zoals in Nederland, zouden levenslange afhankelijkheid kunnen voorkomen. Onafhankelijke commissies moeten de ethiek van AI in rechtbanken bewaken. Het CRBP kan worden hervormd door niet-medische gegevens te anonimiseren en toegang te beperken. Daarnaast kunnen neutrale mediators familieconflicten helpen oplossen. Deze maatregelen, besproken tijdens een congres in Brussel op 10 mei 2025, bieden hoop op een systeem dat beschermt zonder te verstikken.

Een oproep tot verandering

Bewindvoering balanceert tussen bescherming en controle. Het CRBP, hoewel efficiënt, reduceert mensen soms tot data. Een hervorming die autonomie en waardigheid vooropstelt, vraagt om juridische en culturele moed. Vanuit rechtbanken in Gent tot wijkraden in Leuven groeit de roep om een systeem dat vertrouwen stelt boven wantrouwen. Alleen zo kan bewindvoering zijn oorspronkelijke doel waarmaken: beschermen zonder te breken.