Europa hoort Amerikaanse strijd tegen haat in Krakau

3 november 2025

Vandaag in Krakau sprak een expert op het gebied van internationale betrekkingen over hoe de Verenigde Staten antisemitisme en antizionisme aanpakken. Het gesprek met Harley Lippmann vond plaats in het DoubleTree by Hilton hotel aan de Dąbska 5, als deel van een delegatie naar Auschwitz op drie en vier november 2025, gericht op het versterken van weerstand tegen haat en aanzetting en werd deskundig gemodereerd door Ruth Wasserman, voormalig lid van Knesset. Om tien over vier ’s middags begon het gesprek. De spreker deelde inzichten over Amerikaanse methodes. Hij praatte over wetten en programma’s. De discussie raakte aan historische wortels in de Verenigde Staten. Deelnemers stelden vragen over toepassing in Europa. Het gesprek duurde voort met voorbeelden uit recente jaren. Het eindigde met een oproep tot internationale samenwerking. De locatie in Polen gaf het een extra gewicht, met herinneringen aan het verleden.

Amerikaanse wortels van vooroordelen

Het antisemitisme in de Verenigde Staten kent een diepe historische worteling die terugreikt tot de koloniale periode. Reeds in de zeventiende eeuw brachten Europese kolonisten diepgewortelde vooroordelen vanuit het Oude Continent mee naar de Nieuwe Wereld. Hoewel de eerste Joodse gemeenschappen zich in de Nederlandse kolonie Nieuw-Amsterdam (het latere New York) konden vestigen en formele rechten verwierven, ondervonden zij vanaf het begin institutionele beperkingen en sociale uitsluiting.

De Verlichtingsidealen van de achttiende eeuw bevorderden een zekere tolerantie, en Joodse Amerikanen vochten actief mee in de Amerikaanse Revolutie. Desalniettemin bleven achterhaalde stereotypen hardnekkig bestaan en hielden verschillende staten beperkende wetten in stand. De negentiende eeuw bracht een massale immigratiegolf van Joden uit Duitsland en later uit Oost-Europa, die synagogen stichtten en succesvolle ondernemingen opbouwden. Periodes van economische onrust, zoals de paniek van 1873, wakkerden echter het antisemitisch sentiment aan, waarbij Joden werden afgeschilderd als oneerlijke concurrenten en een bedreiging vormden.

De twintigste eeuw markeerde een zorgwekkende piek in dit fenomeen. Invloedrijke figuren als Henry Ford gaven het antisemitisme een nieuwe, industriële uitstraling door op grote schaal samenzweringstheorieën te verspreiden via zijn krant, The Dearborn Independent, waarin Joden ten onrechte werden beschuldigd van een streven naar wereldheerschappij. In de jaren dertig, toen de nazi’s in Europa aan de macht kwamen, versterkte het isolationisme in Amerika de terughoudendheid om Joodse vluchtelingen toe te laten, wat tragisch zichtbaar werd bij de afwijzing van de MS St. Louis in 1939. Hoewel Amerika in de Tweede Wereldoorlog tegen het naziregime vocht, bleef het antisemitisme in eigen land een hardnekkig probleem.

Na de oorlog nam het openlijke antisemitisme af, maar het sluimerde voort in gesloten kringen. De burgerrechtenbeweging van de jaren vijftig en zestig creëerde een nieuw bondgenootschap tussen Joodse en Afro-Amerikaanse gemeenschappen, hoewel dit ook tot nieuwe spanningen leidde. Vanaf de jaren negentig won extreemrechtse haatgroepen opnieuw aan invloed. Vandaag de dag krijgt het historische antisemitisme in de Verenigde Staten een nieuwe dimensie door zijn versmelting met militant antizionisme, waarbij retoriek die zich richt op de staat Israël steeds vaker overgaat in aanvallen op Joodse identiteit en gemeenschappen.

De nationale strategie van 2023

In mei 2023 markeerde de Amerikaanse regering een historisch moment met de lancering van de allereerste Nationale Strategie ter Bestrijding van Antisemitisme, een direct antwoord op de zorgwekkende stijging van Jodenhaat in het land. Dit ambitieuze plan, gevoed door input van meer dan duizend stakeholders, formuleert een “whole-of-society” aanpak om wat president Biden “het oudste vooroordeel” noemde, te bestrijden. Als meest omvattende overheidsinspanning ooit op dit gebied in de VS omvat het meer dan 100 concrete acties, die als een samenhangend geheel zijn opgebouwd rond vier pijlers.

De eerste pijler richt zich op het vergroten van bewustwording en begrip door investeringen in Holocausteducatie en de integratie van voorlichting over Joods erfgoed in trainingsprogramma’s. Deze educatieve aanpak vloeit naadloos over in de tweede pijler: het verbeteren van veiligheid via betere beveiliging van Joodse instellingen en aanscherping van hate crime-wetten, ondersteund door een concreet verzoek aan het Congres om $360 miljoen vrij te maken voor beveiligingssubsidies.

Van fysieke veiligheid verschuift de focus naar de digitale wereld in de derde pijler, die het terugdringen van normalisatie beoogt door een nultolerantiebeleid tegen online haatspraak en fundamentele hervormingen van wetgeving. Dit alles wordt samengebracht in de vierde pijler, die solidariteit benadrukt als essentieel fundament: antisemitisme als een bedreiging voor de hele samenleving die grensoverschrijdende gemeenschapsactie vereist.

Een centrale rol in deze geïntegreerde aanpak is weggelegd voor de werkdefinitie van antisemitisme van de International Holocaust Remembrance Alliance (IHRA), die als cruciaal navigatieinstrument dient. De kracht van deze definitie schuilt in haar illustratieve voorbeelden, die duidelijk maken hoe antisemitisme zich soms uit via het “targeten van de staat Israël, opgevat als een Joodse collectiviteit”, terwijl ze tegelijk benadrukt dat “kritiek op Israël vergelijkbaar met die op elk ander land niet als antisemitisch kan worden beschouwd”.

Deze nuance sluit naadloos aan op de discussies tijdens het panel in Krakau, waar experts uitlegden hoe anti-Zionisme onder bepaalde omstandigheden als dekmantel voor antisemitisme kan fungeren – wanneer het overgaat in retoriek of geweld die Joden wereldwijd als collectief doelwit stelt. De implementatie van deze strategie bouwt voort op eerder beleid, zoals een executive order van president Trump uit 2019, maar breidt deze significant uit naar alle maatschappelijke geledingen via intensieve samenwerking tussen federale, statelijke en lokale overheden, precies zoals benadrukt tijdens het Krakau-panel waar de succesvolle uitvoering van de meer dan 100 acties als afhankelijk werd gezien van een gecoördineerde, multi-level aanpak.

Campus onrust na oktober 2023

Na de Hamas-aanslagen van 7 oktober 2023 is op Amerikaanse universiteiten een zorgwekkende stijging van antisemitische incidenten waargenomen, die zich manifesteerde in een complexe mix van politiek protest en persoonlijke intimidatie. De grootschalige pro-Palestijnse protesten die vervolgens opflakkerden, vaak georganiseerd door groepen als Students for Justice in Palestine, brachten weliswaar politieke meningen tot uiting, maar gingen op sommige campussen gepaard met slogans die overgingen in oproepen tot geweld . Deze gespannen sfeer had een directe impact op Joodse studenten; een rapport van de American Jewish Committee toonde aan dat 1 op de 4 Joodse studenten zich genoodzaakt zag om uiterlijke kenmerken die hen als Joods identificeerden, te vermijden uit angst voor antisemitisme . Bijna een kwart van de Joodse studenten gaf aan zich onveilig of ongemakkak te voelen op campusevenementen .

Als reactie op deze crisis hield het Amerikaanse Congres in 2024 hoorzittingen waarbij universiteitsleiders werden ondervraagd over hun aanpak van campushaat . De federale overheid reageerde met het openen van onderzoeken naar discriminatie, en het ministerie van Onderwijs lanceerde een campagne om scholen aan te sporen klachten over discriminatie serieus te nemen en doeltreffend aan te pakken . Dit institutionele antwoord weerspiegelde de ernst van de situatie, zoals die ook tijdens het panel in Krakau werd geschetst. De expert daar benadrukte het gevaar van de overlap waar antizionisme – de verwerping van het bestaansrecht van Israël als Joodse staat – overvloeit in klassiek antisemitisme, waarbij Joodse studenten collectief verantwoordelijk worden gesteld voor de daden van de Israëlische regering . Op de campussen in de VS mengt zich zo een complex politiek debat met eeuwenoude vooroordelen, een combinatie die de grenzen van de academische vrijheid van meningsuiting op de proef stelt en tegelijkertijd de veiligheid van studenten in het geding brengt.

Historische parallellen met Europa

De verschrikkingen van de Holocaust, waarin miljoenen Joden omkwamen in vernietigingskampen als Auschwitz, hebben een blijvende stempel gedrukt op het Amerikaanse bewustzijn en buitenlandbeleid. De soldaten die aan het einde van de Tweede Wereldoorlog de concentratiekampen in West-Duitsland bevrijdden, kwamen terug met onuitwisbare verhalen die een diep besef van de misdaden tegen de menselijkheid in de Amerikaanse samenleving plantten . Deze ervaring legde de morele basis voor de latere oprichting van het War Refugee Board en de leidende rol van de VS in de Neurenbergprocessen, waarin voor het eerst individuen werden vervolgd voor misdaden tegen de menselijkheid .

Echter, dit leerproces verliep niet zonder interne tegenstrijdigheden. Het Amerikaanse isolationisme liet diepe littekens na; tijdens de oorlog hadden de VS maar beperkte hoeveelheden Joodse vluchtelingen toegelaten, onder meer door de tragische teruggestuuring van de MS St. Louis in 1939 . Na de oorlog duurde het maanden voordat de levensomstandigheden in de ” displaced persons camps” voor overlevenden aanzienlijk verbeterden, een traagheid die in de Harrison Report van augustus 1945 scherp werd bekritiseerd . De weerstand tegen immigratie en de hardnekkigheid van binnenlands antisemitisme bleven een krachtige onderstroom, die tijdens het McCarthyisme in de Koude Oorlog een nieuwe vorm aannam door communisme te framen als een zogenaamde “Joodse samenzwering”.

De hedendaagse waarschuwingen van experts voor een herhaling van dit gif zijn dan ook gegrond in een reëel patroon. Zo wees een spreker tijdens het panel in Krakau op de treffende parallel tussen het huidige gebruik van online platforms door extreemrechts – waar groepen samenzweringstheorieën over Joodse controle verspreiden – en de naoorlogse pogroms in Polen . Zelfs in een stad als Krakau, waar de Holocaust de Joodse bevolking bijna had uitgeroeid, brak in augustus 1945 een pogrom uit. Deze werd aangewakkerd door een bloedlaster gerucht en leidde tot de bestorming van de Kupa-synagoge, waarbij Joden werden aangevallen en ten minste één persoon, de Auschwitz-overlevende Róża Berger, om het leven kwam . Dit geweld vond plaats met de actieve deelname van Poolse politieagenten en soldaten, wat aantoont hoe diepgeworteld het antisemitisme bleef, zelfs na de nederlaag van het nazisme .

Het is tegen deze historische achtergrond dat de huidige Amerikaanse nationale strategie tegen antisemitisme moet worden begrepen. De focus op media-educatie, waarbij jongeren leren feiten van fictie te scheiden, is een direct antwoord op de mechanismen van desinformatie en demonisering die zowel in de jaren ’30 als vandaag de dag worden ingezet. Om deze lessen levend te houden, ondersteunt de VS musea en educatieve programma’s, zoals de initiatieven van het Simon-Skjodt Center for the Prevention of Genocide van het US Holocaust Memorial Museum, dat als mandaat heeft om waarschuwingssignalen te herkennen en vroegtijdig actie te ondernemen om levens te redden . Op deze manier probeert Amerika de belofte “nooit meer” inhoud te geven door niet alleen terug te blikken, maar ook vooruit te kijken.

De aanpak van antisemitisme kent onmiskenbaar hobbels in de uitvoering, waarbij staten en landen worden geconfronteerd met fundamentele spanningen tussen het beschermen van vrije meningsuiting en het verbieden van haatzaaiende uitlatingen. Deze juridische tegenstrijdigheden komen bijzonder scherp naar voren in het debat rond anti-zionisme, waar legitieme kritiek op Israëlisch beleid soms overgaat in intimiderende taal die Joodse gemeenschappen als geheel treft – een grens die in rechtszaken steeds opnieuw wordt verkend. Deze complexiteit manifesteert zich concreet op universiteiten, waar studenten hun instellingen aanklagen wegens het niet garanderen van een veilige leeromgeving, terwijl gerichte dreigingen tot arrestaties leiden.

Deze uitdagingen vereisen een gecoördineerde reactie, vooral nu politiedata in 2024 een alarmerende piek in haatmisdrijven registreerden. Als antwoord hierop riep de Amerikaanse regering task forces in het leven die federale, statelijke en lokale autoriteiten verbinden – een aanpak die in Krakau werd besproken als model voor internationale samenwerking. Hier blijkt de wederzijdse leercurve tussen continenten: waar Europa kan putten uit Amerika’s ervaring met proactieve task forces, kan Amerika profiteren van Europa’s langere geschiedenis in het institutionaliseren van herdenkingseducatie.

Deze uitwisseling van beste praktijken vormt de kern van de vooruitblik op samenwerking, waarbij de delegatie naar Auschwitz diende als krachtige herinnering aan de universele gevolgen van ongestrafte haat. Sprekers benadrukken dat de Verenigde Staten met hun nationale strategie een belangrijk voorbeeld stellen, maar dat geen enkel land deze strijd alleen kan winnen. Het gesprek in Krakau eindigde dan ook met de erkenning dat echte vooruitgang afhangt van een gedeelde inzet: door kennis te delen en gezamenlijk op te treden, kunnen landen waakzaamheid institutionaliseren en zo de belofte ‘nooit meer’ met daden waarmaken..