Nieuwe visie op Gaza zet regio onder spanning

6 februari 2025

De afgelopen maanden is wereldwijd aandacht ontstaan voor een vernieuwende benadering van de situatie in Gaza. De Amerikaanse oud-president Donald Trump gaf namelijk aan dat hij een ongebruikelijke koers ziet, waarin hij migratie en wederopbouw combineert met druk op betrokken landen in het Midden-Oosten. Op 6 februari 2025 vond hierover rond 16.00 uur een online pressbriefing plaats, georganiseerd door de European Jewish Association (EJA). Er waren 21 deelnemers, onder wie professor Kobi Michael, journalist Tal Rabina en verscheidene internationale verslaggevers. Ook werden vragen gesteld door indegazette.be, die de Europese invalshoek wou verkennen.

De sessie bood inzicht in politieke belangen, militaire drukpunten en mogelijke toekomstige complicaties. Vooral de wisselwerking tussen Israël, Hamas en landen als Egypte en Jordanië kwam naar voren. Verschillende sprekers wezen op de grote onzekerheden die de regio in hun greep houden. Met name de rol van Hamas werd uitvoerig besproken, evenals de vraag in hoeverre Palestijnse burgers zelf bereid zouden zijn om Gaza te verlaten als die mogelijkheid opduikt.

Tijdens deze briefing kwam duidelijk naar voren dat de Israëlische inval in Gaza na 7 oktober 2023 (de datum van een gewelddadige aanval door Hamas) een grote schok veroorzaakte met 1200 doden aan Israelische zijde en 250 Israeli’s die werden gegijzeld. De militaire actie en de daaropvolgende belegering hebben talloze gebouwen vernietigd, waardoor ramkoers en diplomatie elkaar lijken af te wisselen. President Trump liet in recente uitlatingen verstaan dat hij grote druk wil uitoefenen op Egypte en Jordanië om Palestijnen tijdelijk toe te laten. Tegelijk blijft de roep om Hamas volledig uit te schakelen luid klinken vanuit Israëlische hoek.

Deze ontwikkelingen staan niet op zichzelf. De briefingsessie belichtte ook de veranderende houding van Saudi-Arabië, Qatar en Turkije. Hun posities zijn van invloed op de voortgang van een eventuele herinrichting van Gaza. Deelnemers benadrukten dat structurele plannen vergen dat er politieke wil is en dat men niet langer in oude denkpatronen blijft hangen. Onderhandelingen zijn volgens sommige sprekers slechts een middel om tijd te winnen, omdat verschillende actoren hun eigen belangen trachten te beschermen.

Hieronder volgt een diepgaande beschouwing van de belangrijkste thema’s die tijdens de briefing aan bod kwamen. De tekst is gebaseerd op feitelijke waarnemingen en analyses, zonder directe citaten uit het overleg. Elk onderdeel staat op zichzelf, maar vormt samen een samenhangend geheel over de veranderende situatie in Gaza en de bredere regio.

Voorgeschiedenis van het conflict

De historische wortels van het conflict rond Gaza liggen in meerdere regionale oorlogen en grensverschuivingen. Sinds het Britse mandaat in Palestina ontstonden spanningen tussen Joodse en Arabische bewoners. Na de oprichting van Israël in 1948 kwam de Gazastrook onder Egyptisch bestuur terecht. Tegelijkertijd werd de Westelijke Jordaanoever door Jordanië bestuurd. Beide gebieden bleven decennialang in een politiek vacuüm hangen. Ondanks dat er toen kansen bestonden om een Palestijnse staat te vormen, kozen Egypte en Jordanië daar niet voor.

In 1967 veranderde alles. Israël veroverde tijdens een korte oorlog zowel Gaza als de Westelijke Jordaanoever. De opeenvolgende jaren zag men grote spanningen tussen Israël en de Palestijnen, met conflicten, intifada’s en veel politieke onenigheid. In de jaren negentig leek er een mogelijke doorbraak te komen via de Oslo-akkoorden. Daarin werden wederzijdse erkenning en een route naar vrede vastgelegd. Toch bleef Gaza gebukt gaan onder economische stagnatie en politieke verwarring.

Toen de Palestijnse Autoriteit (PA) in 1994 gedeeltelijke zeggenschap over Gaza kreeg, hoopten velen dat de leefomstandigheden zouden verbeteren. De realiteit bleek anders. Corruptie, gebrek aan bestuurservaring en voortdurende spanningen met Israël beletten stabiele groei. Hamas groeide in deze periode uit tot een sterke tegenhanger van de PA. Uiteindelijk won Hamas in 2006 de Palestijnse parlementsverkiezingen. Een jaar later greep de organisatie met geweld de macht in Gaza. Dat leidde tot een definitieve breuk tussen Gaza en de PA.

Sindsdien is Gaza bestuurd door Hamas. Israël voerde verschillende militaire campagnes om raketbeschietingen en andere aanslagen in te dammen. De grote slag vond plaats in oktober 2023, toen Hamas een zware aanval uitvoerde. Israël reageerde met een ingrijpende militaire operatie die een ongekend aantal slachtoffers en veel verwoesting met zich meebracht. Veel burgers raakten dakloos. De internationale gemeenschap riep op tot kalmte, maar tegelijk groeide het internationale onbegrip voor Hamas, dat zijn machtsgreep versterkte.

Historisch gezien nemen landen als Egypte en Jordanië een afwachtende houding aan in het Palestijnse vraagstuk. Zij wilden lange tijd niet instaan voor integratie van grote aantallen Palestijnen in hun eigen gebieden. De briefing op 6 februari 2025 plaatste deze voorgeschiedenis in een nieuwe context: is er nu een stap mogelijk die de regio kan verschuiven naar een stabieler niveau? Volgens diverse analisten hangt dit af van afspraken tussen Israël en een coalitie van Arabische landen, mogelijk onder druk van een Amerikaanse strategie.

Politieke manoeuvres en internationale reacties

De kern van de briefing draaide om de politiek-militaire plannen van Donald Trump. Hij poneerde het idee om Palestijnen, althans een deel van hen, tijdelijk onder te brengen in buurlanden. Daarmee hoopt hij ruimte te creëren voor wederopbouw in de Gazastrook, die voor een groot gedeelte in puin ligt. Deelnemers aan de briefing signaleerden dat veel Palestijnen volgens opiniepeilingen best willen vertrekken, mits ze ergens anders veiligheid en economisch perspectief vinden.

Egypte en Jordanië hebben tot nog toe weinig oren naar grootschalige vestiging van Gaza-bewoners in hun gebieden. Ze vrezen binnenlandse onrust. Ook betwijfelen ze of de enorme financiële en logistieke lasten door de VS of andere internationale spelers gedragen zullen worden. In de loop van de briefing werd meermalen benadrukt dat Trump zijn benadering niet zomaar heeft gelanceerd. Er zijn al maanden verkennende gesprekken, waarbij ook Saudi-Arabië een rol speelt. Saudi-Arabië toont zich publiekelijk terughoudend, maar er zijn signalen dat kroonprins Mohammed bin Salman openstaat voor onconventionele oplossingen.

Tegelijk kampt de Israëlische regering met hevige interne en externe spanningen. De aanval van 7 oktober 2023 leidde tot roep om harde actie tegen Hamas. Verschillende kringen binnen Israël stellen dat diplomatie weinig zin heeft zolang Hamas de touwtjes in handen heeft. Zij pleiten voor het ontmantelen van Hamas en een tijdelijke militaire administratie in Gaza. De vraag is wie vervolgens het gezag zou moeten overnemen. De Palestijnse Autoriteit heeft daar nauwelijks geloofwaardigheid, zeker niet bij de inwoners van Gaza.

In Washington is de Republikeinse achterban verdeeld over Trumps benadering. Sommigen zien in zijn plan een luchtfietserij, terwijl anderen het beschouwen als een harde onderhandelingszet. De briefing signaleerde ook kritische geluiden uit de Europese Unie. De EU wilde lange tijd vasthouden aan een tweestatenbenadering, maar lijkt weinig initiatief te tonen om met eigen voorstellen te komen. Veel waarnemers beschouwen Europa als niet erg invloedrijk in de regio. Volgens sommige sprekers zou Europa wel een rol kunnen spelen in diplomatieke of humanitaire missies. Die inzet blijft echter afwachtend, mede door verdeeldheid binnen de EU.

Positie van Donald Trump

Donald Trump gaat al geruime tijd anders te werk dan zijn voorgangers. Hij verwerpt de traditionele route van langdurig onderhandelen over nuances en gaat liever voor een groots plan, dat hij als ‘deal’ presenteert. Volgens meerdere analisten in de briefing is zijn inzet tweeledig. Enerzijds verlangt hij van Arabische landen concrete stappen. Hij wil dat Egypte, Jordanië en anderen niet langer alleen op de achtergrond adviseren, maar ook daadwerkelijke verantwoordelijkheden nemen. Ze moeten volgens Trump laten zien dat ze bereid zijn tot concessies. Anderzijds maakt hij duidelijk dat Hamas niet in functie kan blijven als er ooit stabiliteit moet komen.

Tijdens de briefing op 6 februari 2025 werd duidelijk dat Trump sinds oktober 2023 intensief contact onderhoudt met Riyad. Hij lijkt te sturen op een scenario waarin Saudi-Arabië zich opwerpt als bemiddelaar die zogenaamd de extreme elementen tegenhoudt en zo de Palestijnen redt van grootschalige migratie. Die rol zou Riyad een prestigepositie geven in de regio. Vervolgens kan de weg vrijgemaakt worden voor verdere toenadering tussen Israël en Saudi-Arabië, iets wat Trump al langer nastreeft.

Analisten merken op dat Trump hiermee een groter doel voor ogen heeft. Hij wil een bredere ‘regionale architectuur’ waarin Israël, Saudi-Arabië en andere soennitische landen een alliantie vormen die de Iraanse invloed tegengaat. Tegelijkertijd houdt hij rekening met de Russische factor in Syrië en de oorlog in Oekraïne. Hij beschouwt de regio als een schaakbord, waarop hij Amerika’s positie wil versterken, maar zonder grote aantallen Amerikaanse militairen ter plaatse.

Volgens kenners uit de briefing heeft Trump geen illusies dat Palestijnen zomaar vrijwillig vertrekken. Hij verwacht juist dat druk en incentives samen kunnen werken. Wie weg wil, krijgt hulp. Wie blijft, moet er rekening mee houden dat de situatie zeer lang uitzichtloos blijft, vooral zolang Hamas de dienst uitmaakt. De benadering van Trump lokt felle kritiek uit, zowel moreel als praktisch. Maar tijdens de briefing merkte men op dat hij doorzettingsvermogen toont en niet zomaar zal wijken voor internationale kritiek.

Prognoses voor verdere escalatie

Een belangrijk onderwerp was de vraag of de oorlog in Gaza nog verder kan escaleren. Sinds 7 oktober 2023 heerste er een intens militair conflict. Israël bombardeerde stellingen en tunnels van Hamas, met vele dodelijke slachtoffers en verwoeste infrastructuur als gevolg. Na diverse wapenstilstanden, vaak gekoppeld aan de vrijlating van Israëli’s die door Hamas gegijzeld waren, bleef de onzekerheid in de regio groot.

Onderzoekers voorspellen dat Hamas zich, ondanks zware klappen, niet gewonnen zal geven. Integendeel, de organisatie hoopt volgens verscheidene analisten te hergroeperen en in de toekomst opnieuw aan te vallen. Ze zou daarbij rekenen op steun uit Iran en via netwerken in Libanon of Syrië. Ook de Westelijke Jordaanoever is een factor. Daar is de steun voor Hamas onder de bevolking soms nog groter dan in Gaza zelf, wat de mogelijkheid van gewelddadige opstanden vergroot.

De vraag is of Israël, gesteund door een mogelijk nieuwe Amerikaanse regering in 2025, er wel of niet in zal slagen om Hamas volledig uit te schakelen. Militairen beweren dat Israël dit kan, maar slechts als Washington toelaat dat de Israëlische strijdkrachten in alle hevigheid te werk gaan. In de briefing wezen sprekers erop dat de regering-Biden eerder terughoudender was met het goedkeuren van grootschalig militair geweld in dichtbevolkte gebieden. Tegelijkertijd werd gesuggereerd dat een volgende Amerikaanse regering, mogelijk geleid door Trump, minder obstakels zou opwerpen.

Een ander twistpunt is de rol van humanitaire hulp. De Gazastrook zit in een zware crisis, met enorme tekorten aan voedsel, water en medicijnen. Sommige deelnemers aan de briefing beklemtoonden dat hulp via humanitaire konvooien vaak wordt misbruikt door Hamas, die voorraden in beslag neemt om eigen strijders te bevoorraden. Hoe langer de oorlog duurt, hoe groter het risico op escalatie naar omliggende regio’s. Hezbollah in Libanon en pro-Iraanse milities in Syrië staan niet onwelwillend tegenover een breder conflict. Geopolitieke spanningen zorgen er dus voor dat de komende maanden cruciaal zullen zijn.

Rol van regionale spelers

Tijdens de online sessie kwam Egypte uitgebreid ter sprake. In de afgelopen decennia behield Caïro een gespannen relatie met Gaza, zeker sinds Hamas er de macht greep. Hamas is immers verwant aan de Moslimbroederschap, die door de Egyptische regering als illegaal is bestempeld. President Abdel Fattah al-Sisi wil geen massale toestroom van Palestijnen in de Sinaï, mede omdat hij bang is voor destabilisering. Toch zijn er al tienduizenden Palestijnen de grens over gestoken, vaak tegen hoge sommen smeergeld.

Jordanië heeft soortgelijke zorgen. Het land herbergt al veel Palestijnen, naast vluchtelingen uit Irak en Syrië. Koning Abdoellah vreest dat zijn gezag onder druk komt als hij tienduizenden mensen uit Gaza moet opnemen. Deelnemers aan de briefing wezen erop dat de Jordaanse bevolking een kritische houding heeft. De koning wordt als hoeder van de Palestijnse zaak gezien, dus hij kan moeilijk openlijk meewerken aan wat velen beschouwen als een stille verdrijving van Palestijnen.

Saudi-Arabië speelt een bijzondere rol. De kroonprins MBS ziet zichzelf als hervormer en machtige factor in de regio. Hij weet dat de Verenigde Staten hem nodig hebben voor strategische samenwerking en oliebeleid. Mogelijk kan Saudi-Arabië profiteren van nieuwe deals in ruil voor hulp bij het stabiliseren van Gaza. Analisten suggereren dat het koninkrijk zich kan presenteren als redder van de Palestijnen: men zal tonen dat men grootschalige migratie voorkomt en tegelijkertijd verdere toenadering tot Israël mogelijk maakt.

Turkije ten slotte wil zijn invloed vergroten. President Erdogan staat ideologisch dicht bij de Moslimbroederschap en dus ook bij Hamas. Tegelijkertijd wil Turkije een eigen koers varen in Syrië en verder naar het zuiden. De briefing noemde de Turkse militaire aanwezigheid in Noord-Syrië en de toenadering tot het regime in Damascus. Een militair partnerschap met Syrië zou gevolgen kunnen hebben voor Israëlische operaties in dat gebied. Erdogan kan hiermee druk uitoefenen als hij vindt dat Ankara onvoldoende wordt gehoord op het wereldtoneel.

Invloed op Europa

De rol van Europa kwam in de briefing diverse keren aan bod. Hoewel Gaza zich aan de zuidoostelijke rand van de Middellandse Zee bevindt, heeft de EU geen doorslaggevende positie in de regio. In het verleden leunde men sterk op de Verenigde Staten voor diplomatieke initiatieven. De Europese lidstaten zijn ook verdeeld over hoe er moet worden omgegaan met de verschillende partijen in het conflict. Sommige landen hebben een streng standpunt ten opzichte van Hamas, anderen pleiten voor intensievere dialoog.

Een paar jaar geleden steunde de EU nog met financiën en advies de Palestijnse Autoriteit. Intussen is die steun niet sterk gegroeid. De corruptie en interne verdeeldheid bij de PA deden veel vertrouwen verdampen. Europa zet vooral in op humanitaire hulp en kondigde meermaals extra fondsen aan voor burgerprojecten in Gaza. Toch worstelen Europese diplomaten met de vraag hoe te handelen zolang Hamas aan de macht is. Volgens de meeste sprekers van de briefing zal de EU niet vooroplopen in een oplossing die migratie of hervestiging van Palestijnen in buurlanden behelst.

Toch zou Europa, aldus sommige journalisten tijdens de sessie, een platform kunnen bieden voor diplomatieke gesprekken. De EU kan ook proberen om samen met Washington en Riyad economische prikkels te bieden aan Egyptische en Jordaanse autoriteiten, zodat die misschien bereid worden om tijdelijk meer mensen uit Gaza toe te laten. Verder zou Europa een rol kunnen spelen in het naoorlogse bestuur van Gaza, bijvoorbeeld door monitoring of politietraining. Dat kan echter alleen als Hamas geen machtspositie meer heeft.

De meest realistische optie is dat Europa zich nadrukkelijker aan de zijde van de VS schaart bij grote diplomatieke initiatieven. Sommige deelnemers merkten cynisch op dat de EU vaak al te laat komt met politieke voorstellen en dat Washington in de praktijk de toon aangeeft. Zolang de Europese hoofdsteden intern verdeeld blijven, lijkt het onwaarschijnlijk dat de EU tot krachtige stappen komt.

Burgerperspectief in Gaza en Westelijke Jordaanoever

Volgens recente peilingen zou een aanzienlijk deel van de bevolking in Gaza weg willen, als dat zonder risico kan. Dit was al zo voor de oorlog van oktober 2024. De actuele situatie is alleen maar schrijnender. Veel woningen en openbare voorzieningen zijn door bombardementen verwoest. Er is gebrek aan schoon water, elektriciteit en gezondheidszorg. Werkloosheid is hoger dan ooit. Tegen deze achtergrond lijkt iedere uitweg welkom, vooral wanneer men elders een baan en menselijke waardigheid kan vinden.

Tegelijk is er een ideologisch geladen sfeer. Hamas heeft jarenlang een militante visie gepromoot. Dat leidde tot aanslagen op Israëlisch grondgebied en extremistische indoctrinatie. Vele burgers in Gaza sloten zich bij Hamas aan of steunden de beweging, deels uit overtuiging, deels omdat dit de enige manier was om een inkomen te vergaren. Toch is de bevolking niet één blok. Er zijn verschillende groepen, families en clans, met uiteenlopende opvattingen. Anderen steunen Hamas niet actief, maar durven daar niet tegen in te gaan uit angst voor represailles.

In de Westelijke Jordaanoever is de situatie weer anders. De Palestijnse Autoriteit, geleid door Fatah, is er officieel de baas. Toch is daar een groeiende sympathie voor Hamas. De ontevredenheid over corruptie en beperkte resultaten van de PA groeit. Mensen zijn teleurgesteld dat de PA weinig kan veranderen aan de economische achterstand en de aanhoudende spanning met Israël. In diverse steden braken er al protesten uit tegen de PA, soms ook gericht tegen Israël. Deelnemers aan de briefing stelden dat deze radicalisering risicovol is. Als Hamas zijn invloed in de Westelijke Jordaanoever vergroot, kan dat de stabiliteit van buurlanden ondermijnen.

Er is dus een nieuwe werkelijkheid, waarin burgers vaak tussen vrees en hoop leven. Sommigen nemen radicale standpunten in, terwijl anderen vooral hun gezin willen beschermen. De militaire druk, de gebrekkige infrastructuur en de ideologische invloed van Hamas zorgen voor een diepgeworteld conflict. Of men vrijwillig vertrekt of blijft, hangt af van overlevingskansen en het vooruitzicht op toekomstig herstel.

Mogelijke toekomstscenario’s

Aan het slot van de briefing werden verschillende scenario’s voor Gaza besproken. Een populaire gedachte is een geleidelijke, gefaseerde demilitarisering van Gaza. Israël zou daarbij de militaire macht van Hamas vernietigen, waarna een tijdelijke militaire administratie wordt opgericht. Vervolgens zou een neutrale of regionale troepenmacht de orde handhaven, terwijl men start met wederopbouw. De lokale bevolking kan daarna geleidelijk zelfbestuur krijgen, maar zonder Hamas. In dat traject zou men volgens sommige deskundigen enkele honderdduizenden inwoners van Gaza tijdelijk kunnen hervestigen in Egypte, Jordanië, of elders.

Een ander scenario is dat Hamas overeind blijft. In dat geval blijft Gaza permanent in crisis. Het internationale geld voor wederopbouw komt immers niet of nauwelijks binnen zolang Hamas weigert te ontwapenen. Ook loopt men het risico op nieuwe escalaties. Hamas zal, zo menen experten, geen kans laten liggen om Israël aan te vallen als de mogelijkheden zich aandienen. Dat kan het optreden van andere groeperingen in Libanon of Syrië aanmoedigen.

Er speelt bovendien de vraag wie aan Palestijnse zijde de regio kan besturen als Hamas wordt uitgeschakeld. De Palestijnse Autoriteit heeft weinig draagvlak in Gaza. Andere partijen zijn niet sterk genoeg om geloofwaardig een regering te vormen. Sommige waarnemers opperen dat lokale bestuurders, eventueel onder toezicht van Arabische landen, de taak tijdelijk kunnen overnemen. Daar is echter een sluitende internationale consensus voor nodig.

Donald Trumps visie schuift een gedurfde keuze naar voren. Namelijk dat Hamas geen toekomst heeft, en dat Arabische landen direct moeten meedoen aan een oplossing. Zij kunnen niet toekijken terwijl de regio brandt. Tegelijkertijd is onduidelijk of Egypte en Jordanië bereid zijn grotere aantallen vluchtende Palestijnen op hun grondgebied te dulden, hoe tijdelijk ook. Binnenlandse oppositie en angst voor destabilisering spelen een grote rol. Zonder een stevig financieel en politiek pakket vanuit de VS lijkt dat weinig kans te maken.

Afsluitende observaties

De online briefing van 6 februari 2025 liet zien dat uiteenlopende factoren bepalen of Gaza een nieuwe fase in gaat. De fysieke schade in de strook is enorm. De politieke balans is broos, met Hamas als machtsfactor maar ook een bron van instabiliteit. De internationale politiek weegt mee, van Washington tot Riyad en van Ankara tot Teheran. Trump hoopt op een deal waarbij landen in de regio verantwoordelijkheid nemen. Hij signaleert dat oude lijnen van onderhandelen niet verder leiden.

Deelnemers benadrukten dat geen enkel scenario simpel is. Het conflict kent een lange geschiedenis en diepe politieke scheidslijnen. Toch ziet men in de recente ontwikkelingen een reden om andere opties te onderzoeken. Of migratie en wederopbouw naast elkaar kunnen bestaan, blijft een open vraag. De praktijk zal uitwijzen of er genoeg drukmiddelen zijn om Hamas buitenspel te zetten, of dat Hamas erin slaagt zich te herstellen.

Ook Europa kan volgens bepaalde analisten een bijdrage leveren, bijvoorbeeld via diplomatieke en humanitaire initiatieven, of door financiële steun te koppelen aan strikte voorwaarden die corruptie tegengaan. Maar daar is visie en eensgezindheid voor nodig. Voorlopig lijkt vooral de Amerikaanse rol in samenspel met Saudi-Arabië de doorslag te geven.

De cruciale vraag is of de Palestijnen in Gaza zich laten overtuigen om te vertrekken, al is het tijdelijk, en of Egypte en Jordanië hun grenzen zullen openen. Als dat lukt, ontstaat mogelijk ruimte om de ruïnes van Gaza opnieuw op te bouwen. Is daarentegen geen enkele medewerking van buurlanden en biedt de VS niet de benodigde hulp, dan blijft de situatie uitzichtloos. De regio blijft dan gevangen in rondgaande cirkels van geweld. De briefing eindigde met de aantekening dat de komende weken beslissend kunnen zijn voor vrijlating van meer gijzelaars, en dat elke wending potentieel grote gevolgen heeft voor het hele Midden-Oosten.