Opiniestuk: Een rechtsstaat in verval? De crisis in Overijse en de erfenis van Rousseau

1 mei 2025

De Belgische rechtsstaat wankelt. In de gemeente Overijse, een plek die rust en orde zou moeten uitstralen, voltrekt zich een drama dat de kern van onze justitie blootlegt: vastgoedfraude, gesaboteerde procedures en een rechterlijke macht die haar eigen falen lijkt te maskeren. Deze crisis roept prangende vragen op over rechtvaardigheid, macht en verantwoordelijkheid – vragen die echoën in de ideeën van Jean-Jacques Rousseau over het maatschappelijk contract en de essentie van een rechtvaardige staat. Wat is justitie waard als zij de burger niet beschermt, maar onderdrukt?

De smet van onrecht in Overijse

In Overijse wordt al jarenlang een web van fraude geweven, waarbij notarissen, advocaten en vrederechters zouden samenspannen om vastgoeddeals te manipuleren. Een inwoner uit Deinze, met wortels in Overijse, voert een onvermoeibare strijd tegen deze misstanden. Hij wijst op een notariële akte uit 2007, die bewust werd verzwegen in gerechtelijke procedures tot 2012, toen burgers deze zelf boven water haalden. Vrederechters weigerden de akte te erkennen, een daad die riekt naar moedwillige obstructie. Nog zorgwekkender is de systematische schending van het recht op inzage in gerechtelijke documenten, zoals processen-verbaal en getuigenissen, die cruciaal zijn voor een eerlijk proces.

De problemen gaan verder dan lokale wantoestanden. Meerdere processen-verbaal leggen fraude vast, maar worden door het Openbaar Ministerie in stilte geseponeerd. Een proces-verbaal uit 2013, vergezeld van een geluidsopname, voorspelde een frauduleus vonnis over parkeermeters in Zaventem – een voorspelling die werkelijkheid werd. Toch bleef vervolging uit. Een ander proces-verbaal, over de illegale afsluiting van een openbare weg in 2013, werd pas na tien jaar vrijgegeven. Dit alles wijst op een justitie die niet handhaaft, maar verbergt.

Rousseau’s maatschappelijk contract: Een geschonden belofte

Jean-Jacques Rousseau betoogde in Du Contrat Social (1762) dat de staat een overeenkomst is tussen burgers en overheid, waarbij de soevereiniteit bij het volk ligt. De overheid, inclusief de rechterlijke macht, moet de algemene wil dienen – niet de belangen van een kleine elite. In Overijse wordt dit contract met voeten getreden. Wanneer vrederechters procedurele wetten negeren, zoals het recht op documenten, en het Openbaar Ministerie wegkijkt van misdrijven, verliest de burger zijn vertrouwen in de staat. Rousseau waarschuwde dat een overheid die haar macht misbruikt, de legitimiteit van het contract ondermijnt. Dat is precies wat in Overijse gebeurt: een justitie die niet beschermt, maar knecht.

Rousseau’s visie op rechtvaardigheid vraagt om een systeem van checks and balances. De rechterlijke macht moet onafhankelijk zijn, maar niet onaantastbaar. In België wordt die onafhankelijkheid echter misbruikt als een schild voor nalatigheid. De Hoge Raad voor de Justitie (HRJ), opgericht om magistraten te controleren, zwijgt al sinds 2000 over misdrijven door rechters. Een publicatie uit dat jaar stelde dat de HRJ geen aangifte mocht doen van wanbedrijven, uit vrees de onafhankelijkheid van magistraten te schaden. Dit is een verwrongen interpretatie van onafhankelijkheid, die justitie reduceert tot een ondoordringbare kaste.

Een historische dwaling herleeft

De crisis in Overijse wortelt in een oude misvatting over de scheiding der machten, die teruggaat tot de Franse jurist Henrion de Pansey. In 1810 stelde hij dat de uitvoerende macht boven de wet stond, een idee dat België tot 1893 beïnvloedde. Pas toen een procureur-generaal deze dwaling verwierp, begon de rechtspraak zich te richten op de grondwet. Vandaag zien we een nieuwe dwaling: magistraten die zich verschuilen achter onafhankelijkheid om verantwoordelijkheid te ontlopen. Deze houding, gevoed door een rechtsleer uit 2000, saboteert de controlemechanismen van de HRJ en laat burgers in de steek.

Rousseau zou deze ontwikkeling verachten. Hij geloofde dat rechtvaardigheid alleen bestaat als de wet gelijkelijk wordt toegepast. In Overijse is de wet echter een instrument van de machtigen. Wanneer een burger geen toegang krijgt tot bewijs, terwijl rechters en notarissen ongestraft frauderen, wordt gelijkheid voor de wet een farce. Rousseau’s concept van de algemene wil, waarbij de staat het collectieve belang dient, is hier ver te zoeken.

De tol van stilzwijgen

De gevolgen van deze gerechtelijke nalatigheid zijn tragisch. In 2022 werd een jurist uit Overijse vermoord in een geschil over dwangsommen, een zaak die mogelijk werd door frauduleuze vonnissen. Het Openbaar Ministerie, dat al jaren op de hoogte was van de misstanden, zweeg. Andere incidenten, zoals een dodelijk ongeval op een illegaal golfterrein in 2012 versterken het beeld van een doofpotcultuur. Dit zijn geen geïsoleerde gevallen, maar symptomen van een zieke rechtsstaat.

Een rechtvaardige justitie, in de geest van Rousseau, zou transparant en verantwoordelijk zijn. Burgers moeten toegang hebben tot documenten, rechters moeten verantwoording afleggen, en het Openbaar Ministerie moet optreden als hoeder van de rechtsorde – niet als medeplichtige aan stilzwijgen. De HRJ zou misdrijven moeten onderzoeken, niet wegmoffelen. In plaats daarvan zien we een systeem dat zichzelf beschermt ten koste van de burger.

Een oproep tot herstel

De crisis in Overijse is een alarmsignaal. De Belgische rechtsstaat moet terug naar Rousseau’s principes: een overheid die de algemene wil dient, een justitie die rechtvaardig en transparant is, en een scheiding der machten die machtsmisbruik voorkomt. De wetgevende en uitvoerende macht moeten hun verantwoordelijkheid nemen. Een parlementair onderzoek naar de misstanden is dringend nodig, net als een herziening van de HRJ. Artikel 441 van het Wetboek van Strafvordering, dat frauduleuze vonnissen kan vernietigen, moet worden benut, zoals de Franse jurist Dupin in 1847 al adviseerde. De burger verdient een justitie die hem dient, niet knecht. Rousseau’s maatschappelijk contract is geen theoretisch ideaal, maar een praktische noodzaak. Zonder vertrouwen in de rechtsstaat vervalt de samenleving in wanorde. Overijse is een waarschuwing: als we nu niet ingrijpen, riskeren we een justitie die slechts een lege huls is.

Andy Vermaut