Vukovar: een stad die niet gebroken kon worden

6 september 2024 – De boot glijdt zachtjes over de Donau, het water kalm maar enorm, alles beladen met een geschiedenis die zwaarder is dan de stille stroom. Voor ons ligt Vukovar, een stad die door de eeuwen heen alles heeft verloren, maar nooit volledig is bezweken. We zijn hier als deel van het Everyday Cohesion Project, een diverse groep journalisten en onderzoekers uit verschillende landen, klaar om het verhaal van deze stad te horen – een verhaal dat diep onder de huid kruipt.

Onze gids, Ivor Mayer, staat op het dek, de zonsondergang weerspiegeld in zijn ogen terwijl hij zijn blik over de rivier laat dwalen. Hij ademt diep in voordat hij begint te spreken. Om hem heen luisteren we aandachtig: Lise Kristensen en Kurt Nielsen uit Denemarken zijn beiden stil en volledig gefocust op de zware geschiedenis die voor hen wordt verteld… En dan is er Claudia Mangano uit Italië, meer bepaald Sicilië, haar getaande huid zacht verlicht door het laatste licht van de dag, haar krullende, donkere haren dansend in de zachte bries. Ze lijkt op momenten een bijna onaards mirakel, alsof ze zo uit de hemel is afgedaald om deel te nemen aan dit moment. Haar ogen schitteren met zowel schoonheid als diepte, vol medeleven terwijl ze naar Ivor luistert. Ik kan het niet laten om af en toe eens een blik te werpen op dit mirakel, onopvallend, terwijl ze daar staat, in al haar kracht.

“Mijn naam is Mayer, M-A-Y-E-R,” begint Ivor, zijn stem vast en geladen met betekenis, een lokale expert die goed op de hoogte is. “Een Duitse naam, met wortels die teruggaan tot de Habsburgse monarchie. Maar vandaag zijn we niet hier om over dat verleden te spreken. Vandaag gaat het om Vukovar.”

Ik zie Stefan Rochow uit Duitsland kort naar zijn broer, Benedikt Rochow, kijken. Ze wisselen een blik uit, beide zichtbaar getroffen door de ernst van de situatie. Ze zijn hier niet om oppervlakkige verhalen te horen. Vandaag gaat het om het rauwe, onverbiddelijke verhaal van een stad die haar ziel verloor in de strijd, maar haar wil om te overleven nooit kwijtraakte.

Vukovar, zo vertelt Ivor, was ooit een bloeiende handelsstad aan de Donau. “In de vroege 13e eeuw werd Vukovar uitgeroepen tot een vrije koninklijke stad,” legt hij uit, terwijl hij ons meeneemt naar een tijd waarin de stad bekendstond om haar welvaart en strategische ligging. De stad bloeide, maar dat geluk was van korte duur. In 1526 vielen de Ottomanen binnen, en Vukovar begon aan een lange periode van bezetting en onderdrukking.

Andrea Denaro uit Italië luistert intens. Zijn blik wisselt naar Claudia, die met haar handen zachtjes op de reling leunt, haar donkere krullen perfect omlijst door het gouden licht van de avond. Ze vangt zijn blik op en glimlacht, kort maar betekenisvol, alsof ze beiden beseffen dat ze getuige zijn van een buitengewoon moment in de geschiedenis van deze stad…

Dan wordt de toon zwaarder. “In 1991 werd Vukovar het toneel van een van de meest verwoestende veldslagen in Europa sinds de Tweede Wereldoorlog,” zegt Ivor, zijn stem vol met de herinneringen aan de pijn. “De strijd om Vukovar duurde 87 dagen. Meer dan 90% van de stad werd vernietigd. Wat eens een bloeiende stad was, werd een ruïne.”

Miklos Barabas, 76 lentes, uit Hongarije, ademt hoorbaar in terwijl hij naast zijn Emese staat die alles mee coördineert. Ze kijken elkaar aan, hun ogen vol emotie. Ze lijken elk woord van Ivor persoonlijk te voelen, alsof de tragedie van Vukovar hen ook diep raakt. Miklos legt even zijn hand op de schouder van zijn zus, een kort gebaar van troost dat getuigt van de band die ze delen, en van hun gedeelde verdriet om het verhaal dat ze horen.

“Alles veranderde,” vervolgt Ivor. “Mijn familie moest vluchten toen ik drie jaar oud was. We brachten zes jaar door als vluchtelingen in Duitsland. Toen we in 1998 terugkeerden, was er niets meer over van onze stad.”

De woorden hangen zwaar in de lucht. Rutger van den Hoofdakker uit Nederland knikt langzaam, terwijl zijn ogen over de rivier glijden. “Hoe overleef je zoiets?” vraagt hij zacht, meer aan zichzelf dan aan iemand anders, toch stiller en gevatter, dan hoe vele Nederlandse mensen luidop zouden denken. De vraag hangt in de lucht, zonder eenvoudig antwoord.

Vukovar is een stad die nog steeds haar weg terug probeert te vinden. “Vóór de oorlog hadden we 45.000 inwoners,” zegt Ivor, “maar nu zijn dat er nog slechts 23.000. Onze economie ligt grotendeels in puin. Waar er ooit 28.000 mensen werkten, zijn dat er nu nog slechts 11.000.”

Lise Kristensen fronst lichtjes, haar blik gefocust op de cijfers die Ivor noemt. Ze maakt notities, maar het is duidelijk dat ze niet alleen de feiten registreert, maar ook de emotie erachter voelt. “En toch,” vervolgt Ivor, “bouwen we weer op. Langzaam, steen voor steen.”

De stad vertrouwt op haar landbouw. Slavonië, de vruchtbare regio waar Vukovar deel van uitmaakt, blijft een van de belangrijkste landbouwgebieden van Kroatië. Maar het herstel verloopt traag. Sinds de toetreding van Kroatië tot de Europese Unie in 2013 is een groot deel van de jongeren vertrokken, op zoek naar betere kansen elders.

“Maar we zien ook nieuwe mensen,” zegt Ivor, terwijl hij ons hoop geeft. “Mensen uit Nepal, Bangladesh en India komen naar deze regio om te werken in de bouw en landbouw.”

Claudia, die zo stil heeft geluisterd, richt haar blik weer op Ivor, haar ogen groot en vol medeleven. Ze lijkt niet alleen het verhaal te horen, maar het te voelen met elke vezel van haar wezen. Haar schoonheid is opvallend in dit moment van stilte, alsof ze de tragiek van de stad in zich opneemt en het op haar eigen manier probeert te dragen.

Maar ondanks de fysieke wederopbouw, blijven sommige wonden diep. “Onze kinderen,” zegt Ivor met zichtbare pijn, “gaan nog steeds naar gescheiden scholen. Kroatische en Servische kinderen leren apart, en zelfs de geschiedenis die ze leren is anders.”

De woorden raken ons allemaal. Andy Vermaut, die tot nu toe vooral stil had geluisterd, schudt langzaam zijn hoofd. “Hoe kan een stad volledig genezen als haar kinderen nog steeds worden gescheiden?” vraagt hij zacht maar indringend. “Hoe bouw je aan de toekomst als de littekens van het verleden nog steeds zichtbaar zijn in het onderwijs?”

Stefan Rochow en Benedikt Rochow wisselen opnieuw een blik, beiden duidelijk geraakt door de gedachte aan een toekomst waarin de kinderen van Vukovar nog steeds niet samen kunnen leren, samen kunnen opgroeien. Het idee dat de oorlog nog steeds doorleeft in de scholen van deze stad, houdt ons allemaal stil.
De familie Rochow, een oud adellijk geslacht uit Brandenburg met wortels die teruggaan tot de 8e eeuw, heeft door de eeuwen heen niet alleen politieke invloed uitgeoefend, maar ook heldhaftig gestreden tijdens conflicten, zoals onder Karel de Grote en in latere oorlogen.

Ze waren niet alleen beschermers van hun landgoederen in Golzow, Reckahn en Plessow, maar ook pioniers in onderwijs en sociale hervormingen. Ondanks de onteigening van hun bezittingen tijdens de Sovjet-bezetting, hebben ze hun erfgoed met vastberadenheid verdedigd, waardoor hun nalatenschap en invloed tot op de dag van vandaag voortleven via musea en familie-erfgoed.

Maar dan keert Ivor zijn blik naar de rivier. “En toch,” zegt hij met een lichte glimlach, “blijft de Donau stromen. Deze rivier heeft ons altijd verbonden met de rest van Europa. De Donau is onze levensader.”

Elk jaar meren honderden cruiseschepen aan in Vukovar, vol toeristen uit Amerika, Canada en Europa. “Ze blijven meestal op hun schepen,” zegt Ivor, “maar de Donau brengt hoop. We blijven verbonden met de buitenwereld. We blijven bestaan.”

Stefan Rochow maakt een foto van de Donau, terwijl Kurt Nielsen naast hem staat en naar de rivier kijkt, alsof hij probeert de betekenis ervan te doorgronden. “De Donau is de constante,” zegt Kurt zachtjes tegen Stefan. “De stad is veranderd, maar de rivier blijft altijd stromen.”

Wanneer Ivor zijn verhaal afrondt, blijft er een diepe stilte hangen over de groep. Niemand wil spreken, niemand wil het moment verstoren. De geschiedenis van Vukovar is niet alleen een verhaal, het is een litteken dat nog steeds niet volledig geheeld is.

“Vukovar leeft,” zegt Ivor uiteindelijk, zijn ogen zacht maar vol vuur. “We zijn beschadigd, maar niet vernietigd. We bouwen opnieuw, steen voor steen. En zolang de Donau blijft stromen, zolang de mensen blijven komen, zal Vukovar nooit sterven.”

Wanneer we van de boot stappen en het eilandje inlopen, lijkt het alsof elke stap ons dichter bij de geschiedenis van deze plaats brengt. Claudia, met haar prachtige krullen en diepe blik, loopt heel even naast me, mijn hart verwarmend, daarna wacht ze op Andrea om met haar collega verder te stappen, beiden met een zonnebril op hun hoofd. Ze straalt een rustige schoonheid uit, alsof ze door de pijn en het verdriet heen kan kijken…