Opiniestuk: Overijse en zijn spiegel van het falende vertrouwen in justitie

11 mei 2024

Rechtszekerheid? Een illusie in het hart van Vlaanderen

Wat zich in Overijse afspeelt, is geen geïsoleerd incident. Het is een symptoom van een diepere crisis: het wegvallen van fundamentele rechtsstatelijke principes. Wanneer rechters wettelijke verplichtingen negeren, zoals het weigeren van plaatsbezoeken of het negeren van historische rechten, wordt het recht gereduceerd tot een instrument van willekeur. Een samenleving kan zich geen rechterlijke beslissingen permitteren die contra legem vallen – letterlijk tegen de wet ingaan – zonder dat dit het vertrouwen in de rechtstaat ondermijnt.

Transparantie als eerste slachtoffer

Een rechtstaat draait op openheid. Toch blijkt uit documenten dat gerechtelijke stukken jarenlang werden achtergehouden in de Overijse zaak. Dit is niet alleen een schending van het eerlijk procesrecht, maar ook van het publieke belang. Burgers hebben het recht te weten hoe recht wordt gesproken, vooral wanneer vermoedens van partijdigheid of incompetentie rijzen. Het gebrek aan optreden van de Hoge Raad voor Justitie (HRJ), ondanks herhaalde klachten sinds 2009, versterkt het beeld van een gesloten systeem dat zichzelf beschermt.

Verantwoordingsplicht: Een lege huls

Geen enkel ambt mag onaantastbaar zijn. Toch blijkt hoe moeilijk het is om rechters ter verantwoording te roepen. De HRJ, belast met toezicht, faalt al vijftien jaar in haar kerntaak. Klachten over rechters met vermeende alcoholproblemen of betrokkenheid bij vastgoedfraude werden gebagatelliseerd. Zelfs wanneer vonnissen op valse gronden blijken te rusten – zoals een niet-bestaande zitting op 18 mei 2009 – ontbreekt elk signaal van interne correctie. Dit ondermijnt niet alleen het gezag van individuele rechters, maar van de hele magistratuur.

Onafhankelijkheid vs. onaanspreekbaarheid

Rechterlijke onafhankelijkheid is cruciaal, maar mag geen vrijbrief zijn voor onaanspreekbaar gedrag. De Overijse casus toont aan hoe moeilijk het is om misstanden aan te kaarten in een systeem waar klagers worden ontmoedigd uit angst voor represailles. Advocaten die waarschuwen tegen het indienen van klachten over rechters, zoals gebeurde in 2009, zijn een alarmerend teken van een cultuur waarin kritiek wordt gezien als vijandigheid, niet als noodzakelijke controle.

Een weg vooruit: Herstel door hervorming

De oplossing ligt niet alleen in het aanwijzen van zondebokken, maar in structurele verandering. Ten eerste moet de HRJ haar poorten openen: klachten over rechters verdienen een onafhankelijk, transparant onderzoek, met openbaar gemaakte conclusies. Ten tweede moet het parlement haar controlerende rol opnemen, bijvoorbeeld via een vaste commissie die gerechtelijke dwalingen onderzoekt. Tot slot is een cultuuromslag nodig: magistraten moeten beseffen dat kritiek niet hun gezag aantast, maar juist het vertrouwen in de rechtstaat herstelt.

Een decennialange strijd in Overijse legt de zenuwen bloot van een rechtssysteem in crisis. Als zelfs rechters wetten negeren en toezichthouders zwijgen, wankelt het fundament van onze democratie. Tijd voor moedige keuzes – niet morgen, maar vandaag.